1. »
  2. Varia
  3. »
  4. Artykuły
  5. »
  6. Czy wiesz, skąd pochodzi Płonąca Mandala?

Wstęp

初めに

Nie będzie nadużyciem, jeśli stwierdzę, że każdy, kto po raz pierwszy ujrzał Płonącą Mandalę — atak Czarodziejki z Marsa z drugiego sezonu anime, — choć raz zadał sobie pytanie, czym właściwie jest ów tajemniczy krąg składający się z przedziwnych symboli, który pojawia się w tle za sylwetką Czarodziejki, podczas gdy ta wypowiada zaklęcie. Jak sugeruje sama nazwa ataku oraz przez wzgląd na fakt, że Rei Hino / Czarodziejka z Marsa jest postacią mocno związaną z religią i wróżeniem, możemy śmiało wywnioskować, iż ów krąg symboli zapewne jest niczym innym jak właśnie ową „płonącą” mandalą. Rzeknijmy jednak parę słów o tym, czym jest mandala.

Płonąca Mandala

Mandala

曼荼羅

Chociaż w japońskiej nazwie niniejszego ataku Czarodziejki z Marsa wyraz „mandala” jest zapisany katakaną w postaci: マンダラ, często też można spotkać jego zapis znakami chińskimi, najpowszechniejszym z których jest: 曼荼羅, ale można też trafić na: 曼拏羅 lub 曼陀羅. W znakach tych nie kryje się żadne szczególne znaczenie, gdyż oddają jedynie brzmienie pierwotnego terminu sanskryckiego.

Tak się składa, że po sanskrycku wyraz मण्डल maṇḍala nie oznacza nic innego, jak właśnie „koło, łuk”. Mandale biorą swój początek od prostego koła narysowanego na ziemi w ramach obrzędu religijnego, odprawianego zwłaszcza w celu poświęcenia, inicjacji lub ochrony. Ich rozwinięte postaci w hinduizmie i buddyzmie uchodzą za duchowe symbole przedstawiające wszechświat i/lub bóstwa w postaci wzoru geometrycznego składającego się z okręgów, kwadratów, trójkątów i innych figur rozmieszczonych wokół punktu środkowego, który jest zarówno początkiem, jak i końcem całego układu. Zasadniczo są to wykresy z wyraźnie wyznaczoną granicą, gdzie obszarom znajdującym się wewnątrz niej przypisuje się tym większe znaczenie, im bliżej środka są położone.

Mandale stały się również znane w kulturach zachodnich. Szwajcarski psycholog Carl Gustav Jung odkrył, że podczas przeżywania określonych stanów psychicznych u niego samego i jego pacjentów samoistnie pojawiały się obrazy w postaci okręgów. Znajomość filozofii indyjskiej skłoniła Junga do przyjęcia słowa „mandala” jako nazwy dla tych wewnętrznych wyobrażeń płynących z podświadomości.

Pojęciem zbliżonym do mandali jest jantra [sanskr. यन्त्र yantra — dosł. „narzędzie, urządzenie bądź warsztat”]. Są to rytualne diagramy przedstawiające pierwiastek boski lub mapę świadomości. Jantra ma zawsze charakter geometryczny w odróżnieniu od mandali, która może zawierać również elementy ikonograficzne. Spotyka się także motywy florystyczne. Poniżej zamieszczam dwie przykładowe mandale.

Mandala Diamentowej Jogini
Mandala Diamentowej Jogini [वज्रयोगिनी मण्डल Vajrayoginī maṇḍala]

Mandala Koła Czasu
Mandala Koła Czasu [कालचक्र मण्डल Kālacakra maṇḍala]

Poza tym dwoma istnieją jeszcze tysiące rozmaitych mandali. Są mandale oczyszczające, występują też mandale wzmacniające określone cechy lub poszczególne obszary ludzkiego życia. Każda z nich wygląda nieco po swojemu. Nasuwa się więc pytanie, czy krąg symboli w Płonącej Mandali nawiązuje do rzeczywiście istniejącej mandali czy też wymyślony został na potrzeby anime.

Wybiegając naprzód i zdradzając całą intrygę, odpowiem, że Płonąca Mandala w istocie pochodzi od mandali z prawdziwego zdarzenia i to bardzo szczególnej — jednej z najważniejszych w buddyzmie ezoterycznym.

Nasamprzód zacznijmy od wyjaśnienia, czym właściwie są owe tajemnicze i niepojęte znaki występujące w Płonącej Mandali Czarodziejki z Marsa. Tak się składa, że pochodzą one z jednego ze starodawnych indyjskich pism używanych na potrzeby religijne w Japonii aż po dziś dzień. Z sanskrycka mówimy na nie siddham.

Pismo siddham i „sylaby nasienne”

悉曇文字&種子字

Siddham [sanskr. सिद्धं siddhaṃ, pełna nazwa सिद्धमातृका siddhamātṛkā — dosł. „pismo doskonałe”] — północno-indyjski alfabet sylabiczny używany do zapisywania sanskrytu w okresie około 600–1200 n.e. Wywodzi się pośrednio z alfabetu aramejskiego poprzez pismo brahmi [sanskr. ब्राह्मी brāhmī] oraz jest przodkiem pisma dewanagari [sanskr. देवनागरी devanāgarī — dosł. „z miasta bogów”] współczesnie używanego w Indiach. W piśmie tym zapisanych było wiele sanskryckich tekstów buddyjskich, które potem Szlakiem Jedwabnym zawieziono do Chin. Z kolei japońscy mnisi 最澄 Saichō (766–822) i 空海 Kūkai (774–835) po swoim pobycie w Chinach przywieźli do Japonii liczne traktaty, relikwie i dzieła sztuki, tym samym wprowadzając siddham do swej ojczyzny, gdzie zwyczaj przepisywania mantr i sutr buddyjskich w tym piśmie jest do tej pory praktykowany w buddyjskich tradycjach szkół Niebiańskiej Wieży [jap. 天台 tendai] i Prawdziwego Słowa [jap. 真言 shingon] oraz w synkretycznym nurcie zwanym 修驗道 shugendō.

Na terenie Japonii alfabet ten znany jest pod nazwą 悉曇文字 shittan moji lub 梵字 bonji. Nieco zmodyfikowane pismo siddham znane jest również w Korei. W połowie IX w. w Chinach nastąpiła gwałtowna reakcja skierowana przeciwko „cudzoziemskim religiom”, odcinając Japonię i Koreę od bezpośrednich kontaktów z Indiami, gdzie w międzyczasie pismo dewanagari i inne alfabety zastąpiły siddham. W ten sposób Daleki Wschód stał się jedynym zakątkiem świata, gdzie ta forma pisma się zachowała.

Poniżej zamieszczam listę podstawowych znaków używanych w piśmie siddham:

Pismo siddham

(Uważni czytelnicy być może spostrzegli, że porządek liter dziwnym trafem przypomina układ symboli hiragany i katakany: a, ā; i, ī; u, ū; , ; , ; e, ai; o, au; , , ; k, kh, g, gh, ; c, ch, j, jh, ñ; , ṭh, , ḍh, ; t, th, d, dh, n; p, ph, b, bh, m; y, r, l, v; ś, , s, h. A to dlatego, że owo uszeregowanie w japońszczyznie wzięło się właśnie w wyniku badań nad sanskrytem prowadzonych przez buddyjskich mnichów. Zadziwiające, że nawet w tak niespodziewanych miejscach możemy zaobserwować wpływ jednej kultury na drugą. Jest to jednak temat na inną rozprawę.)

Pismo siddham stworzone było do zapisywania języka, jednakże w kręgu wcześniej wspomnianych nurtów buddyzmu oraz w hinduizmie tantrycznym poszczególnym sylabom wyrażanym przez pojedyncze znaki lub ligatury poczęto przypisywać przeróżne mistyczne znaczenia. (Podobnie stało się w judaizmie mistycznym, gdzie litery alfabetu hebrajskiego skojarzono z emanacjami boskiego światła.) Sylaby takie nazwano „sylabami nasiennymi” — po sanskrycku बीजाक्षर bījakṣara, gdzie बीज bīja to rzeczownik oznaczający „nasienie, ziarno, zarodek, zalążek” użyty tu przenośnie jako źródło, początek czy też praprzyczyna wszechrzeczy. Sylaba nasienna jest zatem najwyższym stanem skupienia danej zasady duchowej, jej skrystalizowaną postacią. Stanowi ona szczególny rodzaj mantry [sanskr. मन्त्र mantra] — formuły, wersetu lub właśnie samej tylko sylaby, której wielokrotne recytowanie, śpiewanie, szeptanie bądź powtarzanie w myśli ma pomóc w opanowaniu umysłu, uspokojeniu i oczyszczeniu go ze splamień itp. Toteż jeśli chodzi o sylaby nasienne, mamy tu do czynienia z przypadkiem, kiedy jak najwięcej znaczenia zawarto w jak najmniejszej jednostce tekstu. Najstarszą, najsławniejszą i najważniejszą w religii wedyjskiej jest mantra auṁ / oṁ ([õː]), która jest postrzegana jako dźwięk powstania samego Wszechświata. Hinduski religioznawca Madhu Khanna opisuje mantrę rozumianą jako określone zestawienie znaków w taki oto sposób:

Mantry, czyli sanskryckie sylaby umieszczone w jantrach, są zasadniczo „formami myślowymi” uosabiającymi boskość lub moce kosmiczne, które wywierają swój wpływ poprzez drgania dźwiękowe.

— Joanna Tokarska-Bakir (2014). Wyzwolenie przez zmysły: Tybetańskie koncepcje soteriologiczne, str. 21.

Sylaby nasienne mogą także być rozwinięciem pierwszej litery imienia bóstwa. Zdarza się i tak, że jeden znak symbolizuje kilka różnych bóstw, i na odwrót — jedno i to samo bóstwo może być oznaczane przy pomocy różnych znaków. Zdaniem polskiej antropolożki Joanny Tokarskiej-Bakir:

Sylaba nasienna (tzw. bidżamantra) lub formuła magiczna (mantra) naprawdę są bóstwem. Trudno wyobrazić sobie silniejszą identyfikację imienia i istoty, a także imienia i obrazu istoty.

— Madhu Khanna (2003). Yantra: The Tantric Symbol of Cosmic Unity, str. 99.

Sanskryckie sylaby nasienne są łatwe do wykrycia w Japonii. Można je znaleźć na buddyjskich amuletach, nagrobkach, rzeźbach religijnych, mandalach, grafice i innych obiektach, zarówno starych, jak i nowych. Po japońsku nazywane są 種子字 shujiji, w skrócie — 種字/種子 shuji. Poszczególne sylaby nasienne przypisane danym bóstwom często bywają wyryte gdzieś na ich posągach. Bóstwom poświęca się również całe mantry nasienne [jap. 種子真言 shuji shingon; sanskr. बीजामन्त्र bīja-mantra], w których skład wchodzą owe sylaby nasienne. Taką mantrę uważa się za zaklęcie magiczne, modlitwę, tajny chorał służący do wywołania istoty boskości. Ponadto japońskie sekty ezoteryczne posługują się również mandalami nasiennymi [jap. 種字曼荼羅 shuji mandara; sanskr. बीजामण्डल bīja-maṇḍala], w których bóstwa są symbolizowane przez ich poszczególne sylaby nasienne. Osobliwa odmiana tej mandali, znana jako 敷曼荼羅 shiki mandara, jest używana w rytuałach inicjacyjnych. Nowicjusz rzuca kwiat na rozpostartą mandalę, a sylaba nasienna, na którą spada, staje się bóstwem jemu patronującym.

Mandala Dwóch Światów

兩界曼荼羅

W Japonii istnieje wiele rozmaitych mandali, ale najsłynniejszą bodaj jest 兩界曼荼羅 Ryōkai Mandara, znana też jako 兩部曼荼羅 Ryōbu Mandara, co na polszczyznę możemy przetłumaczyć jako: Mandala Dwóch Światów bądź Mandala Dwóch Rzeczywistości. Stanowi ona jeden z najważniejszych ikon we współczesnym japońskim buddyzmie ezoterycznym. To właśnie ta ona jest przedstawiona w ataku Czarodziejki z Marsa. Najpierw jednak postaram się przedstawić krótki opis niniejszej mandali.

W istocie Mandalę Dwóch Światów stanowią dwie osobne mandale o dosyć skomplikowanej strukturze, co widać na obrazkach poniżej:

Mandala Świata Diamentowego

Mandala Świata Diamentowego
Malowidło z IX w. (Świątynia Wschodnia [jap. 東寺 Tōji] w Kioto)

Mandala Świata Diamentowego
Wygląd schematyczny

Mandala Świata Diamentowego lub Mandala Niezniszczalnej Rzeczywistości [jap. 金剛界曼荼羅 Kongōkai Mandara; sanskr. वज्रधातु मण्डल Vajra-dhātu maṇḍala] — uosabiająca aspekt mądrości [jap. chi]. W świątyniach bywa wieszana na ścianie zachodniej jako symbol ostatecznego uskutecznienia [jap. ka]. Została opisana w „Sutrze Diamentowego Szczytu” [jap. 『金剛頂經』 “Kongōchō kyō”; sanskr. महावैरोचन सूत्र Vajraśekhara sūtra]. W całej swej okazałości składa się z 9 obszarów zwanych „gromadami” lub „kręgami” [jap. e] i przedstawia łączną liczbę 1461 bóstw.

Mandala Świata Łona

Mandala Świata Łona
Malowidło z IX w. (Świątynia Wschodnia [jap. 東寺 Tōji] w Kioto)

Mandala Świata Łona
Wygląd schematyczny

Mandala Świata Łona lub Mandala Matrycy Rzeczywistości [jap. 胎藏界曼荼羅 Taizōkai Mandara; sanskr. गर्भकोशधातु मण्डल Garbhakośa-dhātu maṇḍala] — uosabiająca aspekt najwyższej zasady [jap. ri]. W świątyniach bywa wieszana na ścianie wschodniej jako symbol praprzyczyny wszechrzeczy [jap. in]. Została opisana w „Sutrze Wielkiego Słońca” [jap. 『大日經』 “Dainichi kyō”; sanskr. महावैरोचन सूत्र Mahāvairocana sūtra]. W całej swej okazałości składa się z 12 obszarów zwanych „dworami” lub „klasztorami” [jap. in] i przedstawia łączną liczbę 410 bóstw.

Obydwie mandale wykształciły się niezależnie od siebie w Indiach i przedostały się do Chin różnymi drogami. Śladowe wzmianki o tym, że stanowią one dwa wzajemnie się uzupełniające bliźniacze systemy, można już znaleźć w chińskich przekładach tekstów ezoterycznych autorstwa mnicha o imieniu 不空 Bùkōng (705–74), ale uważa się, że zostały po raz pierwszy złączone przez 惠果 Huìguǒ (746–805) — nauczyciela wcześniej wspomnianego japońskiego mnicha 空海 Kūkai, który przeniósł tę koncepcję na grunt japoński. Nieco zmieniona wersja mandali opiera się na materiałach sprowadzonych do Japonii przez mnicha o imieniu 圓珍 Enchin (814–891) ze szkoły Niebiańskiej Wieży [jap. 天台 tendai]. Odtąd Mandala Dwu Światów stała się podstawą ikonografii buddyzmu ezoterycznego w Japonii i wywarła znaczny wpływ nie tylko na sztukę, ale także na myśl i kulturę.

Jak się już domyśliliście, Mandala Dwu Światów może być też przedstawiona nie tylko w postaci malunku, ale też w formie mandali nasiennej, gdzie obrazy bóstw zostały zastąpione przez odpowiadające im znaki pisma siddham. Wygląda to właśnie tak:

Mandala Nasienna Świata Diamentowego
Mandala Nasienna Świata Diamentowego

Mandala Nasienna Świata Łona
Mandala Nasienna Świata Łona

Wywody

結び

Jeśli dobrze się przyglądniemy środkowemu obszarowi Mandali Nasiennej Świata Łona, to zauważymy, że krąg ośmiu znaków odpowiada dokładnie temu, co widzimy w ataku Płonąca Mandala! Doskonale to widać w wersji ataku ze starego anime. Podobnież w przypadku trzeciego sezonu nowego anime, gdzie zaklęcie przebiega niemalże identycznie jak w anime z lat 90. W drugim sezonie nowego anime także się pojawia Płonącą Mandalą, choć w nieco odmiennej postaci. Da się w niej dostrzec podobieństwa do rzeczywistej Mandali Świata Łona, ale trzeba się nieco nagimnastykować, by je ujrzeć. Zamieszczam poniżej obrazek (autorstwa użytkownika TCKART), w którym mandalę z drugiego sezonu widać w całej okazałości.

Płonąca Mandala (stare anime)

Płonąca Mandala (stare anime)

Uproszczona Mandala Świata Łona

Płonąca Mandala (nowe anime)

Ów obszar w Mandali Świata Łona składający się z dziewięciu znaków przedstawiany bywa często w postaci kwiatu lotosu, stąd też nadano mu jakże wykwintną nazwę: „Środkowy Dwór Ośmiolistnego Cokołu” [jap. 中臺八葉院 Chūdai Hachiyō-in]. Mieści on w sobie dziewięć najważniejszych dla buddyzmu ezoterycznego bóstw: buddę Mahāvairocanę pośrodku otoczonego przez czterech buddów zajmujących główne strony świata oraz czterech boddhisattvów (istot świadomie rezygnujących z pełnego oświecenia, dopóki nie wyzwolą wszystkich istot) zajmujących strony pośrednie. Buddowie z tej mandali są tożsami z piątką bóstw przedstawionych w środkowym obszarze Mandali Świata Diamentowego zwanym Gromadą Ciała Uskutecznionego [jap. 成身會 Jōjin-e], ale z drobnymi różnicami w ich imionach, przypisanych sylabach nasiennych i rozmieszczeniu.

I w taki oto sposób Płonąca Mandala oparta jest nie tylko na żywiole ognia, ale też przywołuje moc dziewięciu najważniejszych bóstw buddyjskich!

Dodatek

附錄

Z każdym buddą związana jest mnogość atrybutów i skojarzeń, dzięki czemu mandala staje się mapą pojęciową i kluczem do odkodowania, zapamiętania i zrozumienia całości nauk. Do skojarzeń tych należą m.in.:

Pięciu Buddów Świata Łona
胎藏界五佛
Budda
butsu
बुद्ध buddha
महावैरोचन Mahāvairocana
大日 Dainichi
दुन्दुभिमेघ Dundubhi-megha
天鼓雷音 Tenku-raion
रत्नकेतु Ratna-ketu
寶幢 Hōdō
अमितायुस् Amitāyus
無量壽 Muryōju
संकुसुमितराज Saṃkusumita-rāja
開敷華王 Kaifuke-ō
Kierunek
方位 hōi
środek
中央 chūō
południe
nan
wschód
tsū
zachód
西 sai
północ
hoku
Pięciu Buddów Świata Diamentowego
金剛界五佛
Budda
butsu
बुद्ध buddha
महावैरोचन Mahāvairocana
大日 Dainichi
अक्षोभ्य Akṣobhya
無瞋恚 Mushin’i
रत्नसंभव Ratna-saṃbhava
寶生 Hōshō
अमितायुस् Amitāyus
無量壽 Muryōju
अमोघसिद्धि Amoghasiddhi
不空成就 Fukūjōju
Kierunek
方位 hōi
środek
中央 chūō
wschód
tsū
południe
nan
zachód
西 sai
północ
hoku
Atrybuty
Małżonka
佛母 butsumo
देवी devī
虛空法界自在 Kokū-hokkai-jizai
आकाशधात्विश्वरी Ākāśadhātviśvarī
佛眼 Butsugen
बुद्धलोचना Buddhalocanā
多母 Tamo
मामकी Māmakī
白衣 Byakue
पाण्डरावसिनी Pāṇḍarāvasinī
具誓度 Guzedo
समयतारा Samayatārā
Rodzina
bu
कुल kula
Buddy
butsu
तथागत tathāgata
Diamentu
金剛 kongō
वज्र vajra
Klejnotu

रत्न ratna
Lotosu
蓮華 renge
पद्म padma
Działania
事業 jigō
कर्म karma
Barwa
shiki
biały
byaku
niebieski
shō
żółty
ō
czerwony
shaku
zielony
roku
Żywioł
dai
pustka
woda
sui
ziemia
ji
ogień
ka
wiatr
Przedmiot
本誓形 honzei-gyō
समय samaya
kopiec
寶塔 hōtō
स्तूप stūpa
berło 5-szpiczaste
五鈷金剛杵 goko-kongō-sho
पञ्चशङ्कुवज्र pañca-śaṅku-vajra
klejnot umysłu
如意寶珠 nyoi hōju
चिन्तामणि cintāmaṇi
lotos
蓮華 renge
पद्म padma
podwójne berło
事業金剛杵 jigō-kongō-sho
कर्मवज्र karma-vajra
Istota
本質 honshichi
pustki przejrzenia
明覺空性 myōkaku kūshō
pustki czystości
清淨空性 shōjō kūshō
pustki początku
本初空性 honso kūshō
pustki błogości
大樂空性 dairaku kūshō
pustki mądrości
智慧空性 chie kūshō
Mądrość
chi
ज्ञान jñāna
wszechogarniająca
法界體性 hokkaitaishō
धर्मधातुप्रकृति dharma-dhātu-prakṛti
odzwierciedlająca
大圓鏡 daienkyō
आदर्श ādarśa
tożsamości
平等性 byōdōshō
समता samatā
rozróżniająca
妙觀察 myōkanzatsu
प्रत्यवेक्षण pratyavekṣaṇa
wypełnionego działania
成所作 jōshosa
कृत्यानुष्ठान kṛtyānuṣṭhāna
Skupisko
un
स्कन्ध skandha
postać
shiki
रूप rūpa
świadomość
shiki
विज्ञान vijñāna
doznanie
ju
वेदना vedanā
postrzeganie

संज्ञा saṁjñā
zamysł
gyō
संस्कार saṁskāra
Gest
in
मुद्रा mudrā
nauczania dharmy
轉法輪 tenbōrin
धर्मचक्र dharma-cakra
dotykania ziemi
觸地 sokuchi
भूमिस्पर्श bhūmisparśa
spełniania życzeń
與願 yogan
वरद varada
medytacji

ध्यान dhyāna
nieustraszoności
施無畏 semui
अभय abhaya
Świat

लोक loka
zwierząt
畜生 chikushō
तिर्यग् tiryag
piekieł
地獄 jigoku
नरक naraka
bogów
ten
देव deva
ludzi + głodnych duchów
人+餓鬼 nin + gaki
मनुष्य + प्रेत manuṣya + preta
tytanów
非天 hiten
असुर asura
Splamienie
doku
क्लेशविष kleśaviṣa
niewiedza
chi
अविद्या avidyā
nienawiść
shin
द्वेष dveṣa
pycha
man
मान māna
pożądanie
ton
राग rāga
zawiść
shitsu
ईर्ष्या īrṣyā
Obrzęd
修法 shuhō
होम homa
wyodrębnienia
不共 fugu
आवेणिक āveṇika
uśmierzenia
息災 sokusai
शान्तिक śāntika
pomnożenia
增益 zōyaku
पौष्टिक pauṣṭika
przyciągania
懷愛 eai
वशीकरण vaśīkaraṇa
unicestwienia
誅伏 chūbuku
अभिचार abhicāra
Pora roku
ki
zima
wiosna
shun
lato
ge
jesień
shu
Wierzchowiec
za
वहन vahana
lew
獅子 shishi
सिंह siṃha
słoń

गज gaja
koń
uma
अश्व aśva
paw
孔雀 kujaku
मयूर mayūra
złotoskrzydły ptak
金翅鳥 konjichō
गरुड़ garuḍa

Chociaż buddowie i towarzyszący im bodhisattvowie stanowią nieodzowne elementy mistycznych szkół buddyzmu, większość z nich również na stale zadomowiła się w szerszej kulturze japońskiej i wielu Japończyków zna przynajmniej ich imiona. Z tego też powodu zamieszczam poniżej opisy każdego z nich.

आंः/आँः āṃḥ Mahāvairocana
Imię sanskryckie:
महावैरोचन Mahāvairocana
Imię japońskie [tłumaczenie]:
だいにちへんぜうにょらい Dainichi Henjō Nyorai
Imię japońskie [transliteracja]:
しゃ Makabirushana
Znaczenie imienia:
wielkie słońce wszem świecące
Sylaba nasienna:
आंः/आँः āṃḥ [闇噁アーンク], oṃ [オン]
Mantra:
नमः समन्तबुद्धानां अ वि र हूं खं namaḥ samanta-buddhānāṃ a vi ra hūṃ khaṃ [ナウマク滿マンナンウンケン]
Strona świata:
środek

Najwyższa i najważniejsza postać w panteonie buddyzmu ezoterycznego. Wywodzi się ze starożytnego indyjskiego kultu, gdzie figurował jako stosunkowo niewielkie bóstwo związane ze Słońcem. Związany jest z zoroastryjskim bogiem światła, Ahurą Mazdą. Mahāvairocanę zaczęto później powszechnie uważać za buddę uosabiającego uniwersalną prawdę religijną, a potem i cały Wszechświat jako taki. To odeń mają się wywodzić pozostałe bóstwa.

W Japonii Mahāvairocana został dość szybko utożsamiony z boginią słońca 天照 Ama-terasu. W późniejszych czasach jednakże miejsce głównego obiektu czci zajął budda Amitabha, ale spuściznę Mahāvairocany wciąż można znaleźć w Wielkiej Wschodniej Świątyni [jap. 東大寺 Tōdai-ji] w Narze oraz znajdującym się w niej największym na jego świecie posągu wykonanym z brązu.

Ciekawostką jest to, że w początkowych etapach swojej misji w Japonii katolicki misjonarz św. Franciszek Xawery z Nawarry (1506–52) bywał z zadowoleniem przyjmowany przez mnichów szkoły Prawdziwego Słowa [jap. 真言 shingon] ze względu na to, że używał japońskiego imienia Mahāvairocany, 大日 Dainichi, w odniesieniu do chrześcijańskiego Boga. Gdy Xawery dowiedział się więcej o religijnych niuansach tego słowa, zastąpił je łacińskim zapożyczeniem デウス Deusu.

Po sanskrycku jego imię brzmi वैरोचन Vairocana, innymi słowy „Słońce”, oznacza ono bowiem „powszechne świecenie unicestwiające mrok”.

„Komentarz do Sutry Wielkiego Słońca”, t. 1.

梵音毘盧遮那者,是日之別名,即除闇遍明之義也。

《大毘盧遮那成佛經疏》卷一〈入真言門住心品第一〉

अ a Ratna-ketu
Imię sanskryckie:
रत्नकेतु Ratna-ketu
Imię japońskie [tłumaczenie]:
ほうだうにょらい Hōdō Nyorai
Imię japońskie [transliteracja]:
たんなうけい Ratannōkeito
Znaczenie imienia:
znamię klejnotu
Sylaba nasienna:
a []
Mantra:
नमः समन्तबुद्धानां रं रः स्वाहा namaḥ samanta-buddhānāṃ raṃ raḥ svāhā [ナウマクマンナンラン?ラクソワ]
Strona świata:
wschód

Jest buddą dzierżącym w dłoni tzw. Klejnot Umysłu [sanskr. चिन्तामणि cintāmaṇi; jap. 如意寶珠 nyoi-hōju], który ma moc spełnienia każdego życzenia. Nie tylko obdarowuje bogactwem materialnym, ale też jako jeden z buddów wzbogaca wszystkich ludzi wiedzą o prawie kosmicznym tudzież usuwa namiętności i złudzenia czyhające na drodze do oświecenia.

Jest najsłabiej rozwinięty ze wszystkich pięciu buddów, stąd rzadko bywa przedstawiany samojeden i nie wydaje się być obiektem czci jako samodzielne bóstwo. W Mandali Świata Diamentowego zwany Buddą z Klejnotu Poczętym [sanskr. रत्नसम्भव Ratna-sambhava; jap. 寶生 Hōshō].

Znamię Klejnotu [रत्नकेतु Ratna-ketu] znaczy poczęcie umysłu przebudzającego [बोधिचित्त bodhi-citta]. Tak jak generał dowodzący wielką hordą potrzebuje chorągwi, by zjednoczyć szeregi i móc zniszczyć wrogi kraj, tym samym osiągając wielką zasługę i sławę, podobnież jest z wszelkimi ćwiczeniami medytacyjnymi. Wystawiwszy wszechwiedzę i przyrzeczenia jako znamię wojenne, pokonał on Wojska Czterech Mar pod Drzewem Przebudzenia. Stąd jego imię.

„Komentarz do Sutry Wielkiego Słońca”, t. 4.

寶幢是發菩提心義也,譬如軍將統御大眾,要得幢旗,然後部分齊一,能破敵國,成大功名。如來萬行亦復如是,以一切智願為幢旗,於菩提樹下降伏四魔軍眾,故以為名也。

《大毘盧遮那成佛經疏》卷第四〈入漫荼羅具緣真言品第二〉

आ ā Saṃkusumita-rāja
Imię sanskryckie:
संकुसुमितराज Saṃkusumita-rāja
Imię japońskie [tłumaczenie]:
かいわうにょらい Kaifuke-ō Nyorai
Imię japońskie [transliteracja]:
さんじゃ Sankusomita-raja
Znaczenie imienia:
król lotosu w pełnym rozkwicie [tj. król w pełni objawiony]
Sylaba nasienna:
ā []
Mantra:
नमः समन्तबुद्धानां वं वः स्वाहा namaḥ samanta-buddhānāṃ vaṃ vaḥ svāhā [ナウマクマンナンバンバクソワ]
Strona świata:
południe

Budda, za sprawą którego cnota i miłosierdzie kiełkują w sercach ludzkich, pozwalając oświeceniu rozkwitnąć niczym lotos. Jego ciało, z którego wydobywa się światło zgładzające skalania, jest porównywalne do oczyszczonego złota całkowicie pozbawionego zanieczyszczeń.

W Mandali Świata Diamentowego znany jest pod imieniem Buddy Dokonań Niedaremnych [sanskr. अमोघसिद्धि Amoghasiddhi; jap. 不空成就 Fukū Jōju]. Amoghasiddhi bywa rzadko czczony jako samodzielne bóstwo i został zapewne w dużej mierze stworzony na potrzeby koncepcji pięciu buddów.

Król Drzewa Sal i Budda Lotosu w Rozkwicie [शालसंकुसुमितराजेन्द्र Śāla-saṃkusumita-rājendra] — jego złote ciało promieniuje lśniącym światłem, będącym oznaką przebywania w swobodnym od skalań stanie skupienia [समाधि samādhi]. Z nasienia umysłu przebudzającego [बोधिचित्त bodhi-citta] wyrasta i dojrzewa wielkie miłosierdzie poprzez wszelakie ćwiczenia medytacyjne, wkrótce po czym następuje owocowanie wszechświadomości i pełen rozkwit cnót wszelakich. Stąd jego imię.

„Komentarz do Sutry Wielkiego Słońca”, t. 4.

娑羅樹王華開敷佛,身相金色放光明,如住離垢三昧之標相。自菩提心種子長養大悲萬行,今成遍覺,萬德開敷,故以為名。

《大毘盧遮那成佛經疏》卷第四〈入漫荼羅具緣真言品第二〉

अं aṃ Amitāyus
Imię sanskryckie:
अमितायुस् Amitāyus / अमिताभ Amitābha
Imię japońskie [tłumaczenie]:
りゃうじゅにょらい Muryōju Nyorai / りゃうくゎうにょらい Muryōkō Nyorai
Imię japońskie [transliteracja]:
Amitayu / Amida(ba)
Znaczenie imienia:
bezmiar życia / bezmiar światła
Sylaba nasienna:
अं aṃ [アン]
Mantra:
नमः समन्तबुद्धानां सं सः स्वाहा namaḥ samanta-buddhānāṃ saṃ saḥ svāhā [ナウマクマンナンサンサクソワ]
Strona świata:
zachód

To najbardziej czczony budda niehistoryczny. Indyjski rodowód Amitābhy jest nie do końca jasny, ale sądzi się, że początek dał mu perski zaratusztrianizm, gdzie obfituje symbolika światła i ciemności. Jego imię określa go jako źródło nieograniczonego życia i światła. Jest aspektem buddy związanym z Czystą Krainą Najwyższej Rozkoszy [sanskr. सुखावती sukhāvatī; jap. 極樂淨土 gokuraku jōdo]. Amitābha uosabia mądrość rozróżniającą, która powstaje po przekształceniu uczucia pożądania i przywiązania. Jest także uważany za buddę oświecającego.

W licznych odłamach szkoły Czystej Krainy [jap. 淨土 jōdo] Amitābha usuwa w cień wszystkich innych buddów, nawet Mahāvairocanę i historycznego Buddę Śakyamuniego. Dla wyznawców tej szkoły jest on samym przejawieniem „takości” [sanskr. तथता tathatā; jap. 眞如 shinnyo]. Kwintesencją Amitābhy jest zatem ostateczna rzeczywistość lub uniwersalna zasada rzeczywistości. Amidyści wierzą, że zbawienie w raju można osiągnąć przez wymawianie modlitwy 南無阿彌陀佛 Namu Amida Butsu („Hołd Buddzie Amidzie”).

Czczenie Amitābhy było znaczącym punktem zwrotnym w historii buddyzmu, gdyż ukazało nową drogę do wyzwolenia, która nie jest zależna od nieskończonej ilości odrodzeń. Nie zależy także od własnego wysiłku, ale od pomocy z zewnątrz, co zbliża ten odłam buddyzmu do religii teistycznych takich jak chrześcijaństwo.

Budda Bezmiernego Żywota [अमितायुस् Amitāyus]. Uosabia on mądrość stosowaną [उपायजान upāya-jāna] Tako Nadszedłego [तथागत tathāgata]. Jako rzesze żywych istot są niewyczerpane, tako i nie ma końca wielkiemu współczuciu i mądrości stosowanej buddów. Stąd imię „bezmierny żywot”.

„Komentarz do Sutry Wielkiego Słońca”, t. 4.

無量壽佛。此是如來方便智。以眾生界無盡故。諸佛大悲方便亦無終盡。故名無量壽。

《大毘盧遮那成佛經疏》卷第四〈入漫荼羅具緣真言品第二〉

अः aḥ Divya-dundubhimegha-nirghoṣa
Imię sanskryckie:
दिव्यदुन्दुभिमेघनिर्घोष Divya-dundubhimegha-nirghoṣa
Imię japońskie [tłumaczenie]:
てんらいおんにょらい Tenku-raion Nyorai
Imię japońskie [transliteracja]:
だいどんねいしゃ Daibo-dontobimeka-neigusha
Znaczenie imienia:
grzmot niebiańskiego bębna
Sylaba nasienna:
अः aḥ [アク]
Mantra:
नमः समन्तबुद्धानां हं हः स्वाहा namaḥ samanta-buddhānāṃ haṃ haḥ svāhā [ナウマクマンナンカンカクソワ]
Strona świata:
północ

Budda wiodący żywe istoty ku przebudzeniu rozgłaszając wieść o oświeceniu (poprzez kaznodziejstwo i intonowanie świętych tekstów), niczym Niebiańskie Bębny, których grzmienie odbija się echem w ludzkich sercach.

W Mandali Świata Diamentowego występuje pod imieniem Buddy Nieporuszonego [sanskr. अक्षोभ्य Akṣobhya; jap. 無瞋恚 Mushin’i], które otrzymał przez wzgląd na to, że był niewzruszony w wypełnieniu swojego przyrzeczenia nie płodzić gniewnych i złośliwych myśli wobec żadnej żywej istoty. Jest aspektem buddy związanym z Czystą Krainą Wykwintnej Uciechy [sanskr. अभिरति abhirati; jap. 妙喜淨土 myōki jōdo].

Kult Akṣobhyi mógł być pierwszym, który wyłonił się po kulcie Śākyamuniego, a wcześniej od Amitābhy. Sięga on I lub II w. n. e. i był rozpowszechniony w Indiach, Himalajach i na Jawie. Chociaż jego kult dotarł później do Chin i Japonii, Akṣobhya nigdy nie osiągnął takiej popularności w Azji Wschodniej jak buddowie Amitābha czy Mahāvairocana, a jego obrazy są w dużej mierze ograniczone do mandal.

Budda Niewzruszony [अक्षोभ्य Akṣobhya] oswobodzon jest ze skalań i przebywa w czystym stanie skupienia [समाधि samādhi]. Uosabia on mądrość zgaśnięcia cierpienia [निर्वाणज्ञान nirvāṇa-jñāna] Tako Nadszedłego [तथागत tathāgata]. Stąd znaczenie „niewzruszony”, lecz nie nazywano go tak na początku. Jego pierwotne imię podawane jest jako „Tako Nadszedły Budda Dźwięku Bębnów”. Wygłaszanie nauk o prawości [धर्म dharma] oraz oświecenie żywych istot można bowiem przyrównać do niebiańskich bębnów, które są zarówno bezkształtne, jak i bezustanne. Podobnież jest z ostatecznym oświeceniem [महापरिनिर्वाण mahā-parinirvana].

„Komentarz do Sutry Wielkiego Słońca”, t. 4.

不動佛作離熱清涼住於寂定之相,此是如來涅槃智,是故義云不動,非其本名也。本名應云鼓音如來,如天鼓都無形相亦無住相而能演說法音,警悟眾生。大般涅槃亦復如是

《大毘盧遮那成佛經疏》卷四〈入漫荼羅具緣真言品二〉

अं aṃ Samanta-bhadra
Imię sanskryckie:
समन्तभद्र Samanta-bhadra
Imię japońskie [tłumaczenie]:
げんさつ Fugen Bosatsu
Imię japońskie [transliteracja]:
さんまん Sanmanda-badara
Znaczenie imienia:
powszechna cnota
Sylaba nasienna:
अं aṃ [アン]
Mantra:
नमः समन्तबुद्धानां अं अः स्वाहा namaḥ samanta-buddhānāṃ aṃ aḥ svāhā [ナウマクマンナンアンアクソワ]
Strona świata:
południowy wschód

Bodhisattva ten często przedstawiany bywa jako uosobienie doskonałości niezliczonych dobrych uczynków i cnót.

W Japonii jest głównie czczony w szkołach Niebiańskiej Wieży [jap. 天台 tendai] i Prawdziwego Słowa [jap. 真言 shingon] oraz jako obrońca Sutry Lotosu w tradycji szkoły Słonecznego Lotosu [jap. 日蓮 nichiren]. Praktykujący „lotosowe skupienie” [sanskr. सद्धर्मपुण्डरीकसमाधि saddharma-puṇḍarīka-samādhi; jap. 妙法蓮華三昧 myōhō renge sanmai] uważają, iż Samanta-bhadra uosabia „wewnętrzną przyczynę i praktykę ćwiczeń i skupienia”.

Samanta-bhadra jest także czczony, szczególnie w Japonii, pod imieniem 普賢延命 Fugen Enmei jako bodhisattva „przedłużający życie”.

Bodhisattva Powszechnej Cnoty [समन्तभद्र Samanta-bhadra] — समन्त samanta oznacza „przenikanie przez wszystkie miejsca bez wyjątku”, a भद्र bhadra zasię — „najwspanialszą dobroć”. Mówi się, że umysł przebudzający [बोधिचित्त bodhi-citta] powstaje poprzez śluby i ćwiczenia medytacyjne dokonywane ciałem, mową i myślą oraz że przenika on wszystkie miejsca jednakowo, obdarzając czystą dobrocią i cnotami wszelakimi. Stąd jego imię.

„Komentarz do Sutry Wielkiego Słońca”, t. 1.

普賢菩薩者,普是遍一切處,賢是最妙善義。謂菩提心所起願行,及身口意,悉皆平等遍一切處,純一妙善,備具眾德,故以為名。

《大毘盧遮那成佛經疏》卷一〈入真言門住心品第一〉

अ a Mañjuśrī
Imię sanskryckie:
मञ्जुश्री Mañjuśrī
Imię japońskie [tłumaczenie]:
めうきっしゃうさつ Myōkisshō Bosatsu
Imię japońskie [transliteracja]:
もんじゅ Monjushiri / まんじゅ Manjushiri
Znaczenie imienia:
przedziwna pomyślność
Sylaba nasienna:
a []
Mantra:
नमः समन्तबुद्धनं आ वेदविदे स्वाहा namaḥ samanta-buddhanaṃ ā vedavide svāhā [ナウマクマンナンベイデイソワ]
Strona świata:
południowy zachód

Jest bodhisattvą, o którym mówi się, że jest ucieleśnieniem wszelkiej mądrości wszystkich buddów. Czczony szczególnie przez tych, którzy chcą zwiększyć swoją wiedzę i uczoność.

Bodhisattva Przedziwnej Pomyślności [मञ्जुश्री Mañjuśrī] — मञ्जु mañju to nieprześcigniona mądrość buddy, która jest podobna do najwyższej czystości masła rytualnego [घृतम् ghr̥tam]; श्री śrī tłumaczone jest jako „pomyślność” i oznacza bycie obdarzonym cnotami wszelakimi albo okazałą cnotą, albo też okazałym głosem.

„Komentarz do Sutry Wielkiego Słońca”, t. 1.

Bodhisattva Przedziwnej Pomyślności to wielka mądrość buddy. Kojarzony jest z czystym umysłem przebudzającym [बोधिचित्त bodhi-citta], podobnie jak poprzedzający go Samanta-bhadra. <…> Przedziwną mądrością nieprześcignionej pustki oczyszcza on przenikający wszystko umysł przebudzenia. Następnie ostrzem bezstronnej mądrości [प्रज्ञा prajñā] wyrywa on korzenie bezpoczątkowej niewiedzy i pozwala osiągnąć poziom prawdziwego bodhisattvy.

„Komentarz do Sutry Wielkiego Słońca”, t. 20.

妙吉祥菩薩者。妙謂佛無上慧。猶如醍醐純淨第一。室利翻為吉祥。即是具眾德義。或云妙德。亦云妙音也。

《大毘盧遮那成佛經疏》卷一〈入真言門住心品第一〉

文殊師利者大智慧也。先發淨菩提心。如普賢觀經次第。〈……〉以此第一義空之妙慧。淨彼遍一切處淨菩提心。平等慧利刃。斷無始無明根。即入菩薩正位。

《大毘盧遮那成佛經疏》卷二十〈次囑累品第三十一〉

बु bu Avalokiteśvara
Imię sanskryckie:
अवलोकितेश्वर Avalokiteśvara / अवलोकितस्वर Avalokitasvara
Imię japońskie [tłumaczenie]:
くゎんざいさつ Kanjizai Bosatsu / くゎんおんさつ Kanzeon Bosatsu
Imię japońskie [transliteracja]:
ていしゃ Abarokiteishabara
Znaczenie imienia:
patrzący ze współczuciem / widzący dźwięki świata
Sylaba nasienna:
बु bu []
Mantra:
नमः समन्तबुद्धानां बुद्धधारणि स्मृतिबलधनकारि धारय् सर्वं भगवत्य् आकारवति समये स्वाहा namaḥ samanta-buddhānāṃ buddha-dhāraṇi smṛti-baladhana-kāri dhāray sarvaṃ bhagavaty ākāravati samaye svāhā [ナウマクマンナンランサンナウキャサラバンキャキャサンエイソワ]
Strona świata:
północny zachód

Jeden z najważniejszych bodhisattvów, uosabiający współczucie i powszechne zbawienie. Avalokiteśvara jest wręcz wzorem w pełni oświeconego bodhisattvy, który doskonali swoje oświecenie, ale nigdy nie opuszcza żyjącego świata.

Jego pochodzenie historyczne jest niejasne, ale uważa się, że podobnie jak wiele innych bóstw w panteonie buddyjskim, był swego czasu popularny w Indiach, po czym został wchłonięty przez buddyzm. Jego kult został wprowadzony do Chin w I w. n. e., a ponieważ przedstawiany był jako pięknolicy młodzieniec, to od ok. IX w. zaczęto go czcić w żeńskiej postaci jako boginię 觀(世)音 Guān(shì)yīn. Kult ten przyjął się w buddyzmie koreańskim, północnowietnamskim i japońskim [jap. 觀(世)音 Kan(ze)on]. Ponadto obrazy, zamaskowane pod Avalokiteśvarę, zwane マリア觀音 Maria Kannon, używane były jako ikony Bogurodzicy Maryi przez skrytych chrześcijan w okresie Edo, kiedy panował zakaz chrześcijaństwa.

Widzący Dźwięki Świata [अवलोकितस्वर Avalokitasvara] jest urzeczywistnieniem; urzeczywistnienie zasię to wypełnienie ćwiczeń i przyrzeczeń.

„Komentarz do Sutry Wielkiego Słońca”, t. 20.

觀音。即是證也。證謂行願成滿。

《大毘盧遮那成佛經疏》卷二十〈次囑累品第三十一〉

यु yu Maitreya
Imię sanskryckie:
मैत्रेय Maitreya
Imię japońskie [tłumaczenie]:
さつ Jishi Bosatsu
Imię japońskie [transliteracja]:
ろく Miroku / まい Maitariya
Znaczenie imienia:
łaskawy pan
Sylaba nasienna:
यु yu []
Mantra:
नमः समन्तबुद्धानां महायग योगिनियोगेश्वरि खाञ्जलिके स्वाहा namaḥ samanta-buddhānāṃ mahā-yaga yoginiyoge-śvari khāñjalike svāhā [ナウマクマンナンギャゲイジンカンジャケイソワ]
Strona świata:
północny wschód

Według przekazów buddyjskich będzie to następca historycznego Buddy Śakyamuniego, a jako bodhisattva obecnie przebywa w stanie medytacyjnym. Nazywany z tego powodu Przyszłym Buddą [jap. 未來佛 Miraibutsu lub 將來佛 Shōraibutsu]. Buddyści mistyczni wierzą, że ich własna religia, podobnie jak wszystkie rzeczy w świecie doczesnym, jest nietrwała i skazana jest na nieuchronne zniknięcie z powierzchni ziemi. Zgodnie z jednym obliczeń — nauki obecnego buddy Śakyamuniego będą rozkwitać przez 500 lat po jego śmierci, po czym nastąpiłby 1000-letni okres upadku i 3000-letni okres całkowitego zapomnienia praw buddyjskich. Pod koniec owego długiego okresu Maitreya miałby się przerodzić się w Indiach, aby przywrócić buddyzm. Według późniejszych obliczeń Maitreya nadejdzie dopiero po tym, kiedy okres ludzkiego życia wynosić będzie z 10 lat, a następnie wzrośnie do 80 tysięcy lat. Jego przyjście miałoby nastąpić 5,67 miliardów lat po śmierci Śakyamuniego.

Maitreya wywodzi się od indoirańskiego bóstwa solarnego o imieniu Mitra [sanskr. मित्रः Mitraḥ], skąd trafił do panteonu buddyjskiego. Początkowo był on tam nieznaczącą postacią, ale w pierwszych wiekach n. e. stał się jednym z najpopularniejszych bóstw. Jako pierwszy bodhisattva będący obiektem czci wyznaczył standardy kultu i ikonografii dla późniejszych bodhisattvów. Czczenie Maitreyi stało się szczególnie powszechne w Azji Środkowej i Wschodniej w V i VI w. Jego obraz został przywieziony do Japonii z Korei w 584 r. Od tamtej pory bodhisattva ten stał się jedną z najważniejszych postaci we wczesnym japońskim panteonie buddyjskim. W późnym okresie Heian powszechnym było zainteresowanie myślą eschatologiczną, w której duży nacisk kładziono na ostatnie etapy życia, nagrody i kary po śmierci oraz koniec świata. Z tego powodu nastąpiło ożywienie kultu Maitreyi w tym czasie, chociaż ostatecznie został on przyćmiony wiarą Czystej Krainy [jap. 淨土 jōdo].

W Chinach i Japonii Maitreyę zaczęto także utożsamiać z popularną, wywodzącą się z chińskiego folkloru, niekanoniczną postacią buddy — mnichem 布袋 Bùdài (zm. 916), znanym ze swego grubego brzucha, z którego powodu często nazywanym „śmiejącym się Buddą” [jap. 笑佛 shōbutsu].

Łaskawy Pan [मैत्रेय Maitreya]. Uosabia on cztery niezmierzone stany umysłu [चत्वारिअप्रमानाणि catvāri-apramānāṇi] buddy: łaskawość [मैत्री maitrī], miłosierdzie [करुणा karuṇā], radość [मुदिता muditā] oraz bezstronność [उपेक्ष upekṣa]. Jego imię wywodzi się od łaskawości.

„Komentarz do Sutry Wielkiego Słońca”, t. 1.

मैत्रेय Maitreya to wielka łaskawość i wielkie miłosierdzie.

„Komentarz do Sutry Wielkiego Słońca”, t. 20.

慈氏菩薩者。謂佛四無量心。今以慈為稱首。

《大毘盧遮那成佛經疏》卷一〈入真言門住心品第一〉

彌勒。即是大慈大悲。

《大毘盧遮那成佛經疏》卷二十〈次囑累品第三十一〉

Źródła

Autor

  • 渾沌の天使 Kaosu no Tenshi (opracowanie, tłumaczenie, korekta)